Dart hatası, bir yüzey hatasıdır. Diğer bir adı ise genleşme hatasıdır. Parça yüzeyinde oluşur ve pürüzlü bir kabuk görüntüsüne sahiptir. Sahip olduğu bu görüntü sebebiyle kum yalaması gibi farklı hata türlerine de benzemektedir. Bu iki hata türü birbirine çok fazla benzese de ortaya çıkma sebepleri çok farklıdır. Kum yalaması, kalıp eğer yumuşaksa ortaya çıkar. Dart hatası ise genleşme nedeniyle oluşan bir hata. Farklı oluşum nedenlerine sahip olan bu hatalara karşı bir önlem alınabilmesi için, ilk olarak hata doğru olarak teşhis edilebilmesi gerekiyor.
Dart hatası nasıl oluşur?
Parça yüzeyinde oluşan pürüzlü kabuk görüntüsüne sahip olan bu hatanın oluşmasına sebep olan etken, yukarıda da bahsettiğimiz gibi kalıbın genleşiyor olması. Genleşme, akıllara sadece kumun genleşmesini getirmesin; yüksek sıcaklığa sahip olan sıvı metal kalıba döküldüğü zaman yalnızca kum tanelerini değil, aynı zamanda kalıp içinde bulunan havayı da ısıtarak genleştirir. Havanın genleşmesiyle birlikte kalıp içinde bir basınç meydana gelir. Ayrıca basıncın oluşmasındaki tek etken kalıp içinde hava bulunması değil. Kalıp içinde bulunan çeşitli yanıcı maddeler de yandıktan sonra çeşitli gazlar meydana çıkarır. Çıkan bu gazlar da kalıp içindeki basıncı artırmaktadır. Bu basınç ve ortaya çıkan gerilimin sonucunda kalıp kumunun lokal olarak koparak kalıp boşluğuna yerleştiğini ve arkasına metalin sardığını gözlemleyebiliriz. Bunun sonucunda parça yüzeyinde pürüzlü kabuk görüntüsünde bir yapı oluştuğunu, yani dart hatasının oluştuğunu görmüş oluruz.
Dart hatasına yol açan etkenler
Hatanın oluşum nedenine baktığımızda her ne kadar basit bir sorun gibi gözükse de, kalıp genleşmesini ve buhatayı tetikleyen diğer etkenler değerlendirildiğinde birçok farklı sebepten dolayı dart hatasıyla karşılaşılabileceği anlaşılıyor.
Kalıp kumunu değerlendirdiğimizde, kumdaki nem oranının yüksek olması dart hatasının oluşmasına neden olmaktadır. Kumdaki nemin yüksek olması, mutlaka kalıp kumuna çok fazla su eklendiği anlamına gelmez. Kumun düzgün bir şekilde karıştırılmaması halinde nem bazı bölgelerde fazla birikebilir. Bu nedenle bölgesel olarak kum yüksek nemli olabilir. Bu da dart hatasının oluşmasına sebep olabilir.
Kumun, dar tane boyu dağılımına sahip olması da, kalıbın farklı bölgelerinin farklı hızlarda genleşmesine ve buna bağlı olarak zayıf bölgelerin oluşmasına sebep olarak, dart hatasını oluşturabiliyor. Kum karışımı içerisinde kaynama etkisi gösteren, aşırı karbon içeren malzemeler kadar, genleşmeyi engellemek amacıyla eklenen ve karbon içeren malzemelerin yetersizliği de dart hatasına sebep olabiliyor.
Kalıbın düzensiz bir şekilde sıkıştırılması, genleşmeyi teşvik etmektedir. Ayrıca kalıp yüzeyine uygulanan boyanın yeterli kurutulmamış olması ya da boyanın yetersiz penetrasyonu da bu hataya sebep olabilir.
Kalıp kumunun yanı sıra maçadan kaynaklanan bazı nedenler de dart hatasına neden olabilmektedir. Kalıp kumunda olduğu gibi, maça nedeniyle oluşan hatalarda da yüksek nem oranı dart hatasına neden olmaktadır. Maçada bulunan nem, maça hazırlama prosesiyle alakalı olabileceği gibi, stok olarak tutulan alandan da nem kapmasıyla ilişkili olabilir. Ayrıca maçanın dart hatasına yol açması sadece nem miktarıyla ilgili olmayabilir. Maça yapımında kullanılan bağlayıcının çeşidi ve miktarıyla ilişkili de olabilir. Bağlayısı sebebiyle maçanın sıcak deformasyon kapasitesinin yetersiz olması, genleşme esnasında maça yüzeyinin çatlamasına ve dart oluşmasına sebep olabilir. Aynı şekilde kalıp kumunda olduğu gibi maça yüzeyine uygulanan boyanın yetersiz penetrasyonu da dart oluşumuna neden olabilir. Son olarak maçadan çıkan gaz, maçaya yakın kalıp yüzeyinde dart oluşmasına neden olabiliyor. Bu nedenle hatanın kalıp yüzeyinde görülmesi teşhisi zor bir duruma sürükleyebiliyor.
Dart hatası, parça ve model tasarımına ilişkin sorunlar nedeniyle de oluşabilmektedir. Örneğin; ince bir kesitten yolluk verilen bir tasarım kullanılıyorsa eğer, genleşme neticesinde zayıflaması muhtemel bir bölgede metal akışının yoğunlaştığını ve dart hatası oluşma olasılığının arttığı görülebilmektedir. Bu sebeple ince ve kalın kesit birleşimlerini mümkün olan en düşük seviyede tutmak, dart hatası oluşumunun önüne geçebilir. Buna benzer olarak, uygun olmayan geçiş radyüsleri de dart oluşumuna sebep olabilir.
Döküm ve ergitme kaynaklı nedenler de dart oluşumuna neden olabilir. Metal sıcaklığının çok yüksek olması, dart oluşumunu teşvik edebilir. Sıvı metalin kalıba kesik kesik dökülmesi düzensiz genleşmeye sebep olur. Dolayısıyla dart hatası oluşumuna sebep olabilmektedir.
Kaynakça
https://dokumhane.net/2016/11/29/dart-hatasi-nedir/
Analysis of casting defects. American Foundry Society (1974).
Metalürji teknolojisi: Döküm hataları. 521MMI267. Milli Eğitim Bakanlığı (2011).
Yorumlar